नाणेघाट | Naneghat

इतिहास : नाणेघाट या ऐतिहासिक व्यापारी मार्ग इसवी सन पूर्व तिसरे शतक म्हणजे साधारण इसवी सन पूर्व २५० काळापासून  व्यापाऱ्याचा मार्ग अस्तित्वात असल्याचे इतिहासात पाहायला मिळते. इसवी सन पूर्व तिसरे शतक हा कालखंड चक्रवर्ती सम्राट अशोक यांचा असून महाराष्ट्राच्या अपरांत प्रांत तसेच संपूर्ण महाराष्ट्र प्रदेश हा सम्राट अशोक यांच्या अधिपत्याखाली होता. सातवाहन यांचा वंश प्रमुख सिरि सातवाहन हा सम्राट अशोक यांच्या अधिपत्याखाली महाराष्ट्र राज्याचा  राज्यकारभार करत असल्याचे दिसून येते सिरि सातवाहन याची नाणी  सापडली आहेत. चक्रवर्ती सम्राट अशोक यांच्या नंतर स्वतःला स्वतंत्र राजा घोषित करून सातवाहन साम्राज्य उदयास आले असले तरी मूळ पुरुष कोण आहे हे  शोधणे आवश्यक आहे. औरंगाबाद अकोला हायद्राबाद या ठिकाणी देखील सातवाहन राजाची नाणी आहेत तर नेवासा आणि कोंडापूर येथे उत्खननात सातवाहन राजाची नाणी सापडली आहे. नाण्याच्या समोरील बाजूस सोंड वर केलेला हत्ती आणि त्याच्या वर सिरि सादवाहनस असे लिहिलेले आणि पाठीमागे उज्जेणी सिम्बॉल आहेत. यावरून हे नाणे सिरी सातवाहन या राजाचे आहे असे स्पष्ट उल्लेख होतो. सिरी सातवाहन यांच्या नंतर चक्रवर्ती छिमुक असा उल्लेख असलेले शिल्प सन्नती येथील स्तुपावर सापडले तसेच त नाणेघाट येथील एका शिल्पाच्या मस्तकी सिमुक सातवाहन हा उल्लेख सापडतो. यावरून सिमुक सातवाहन हा दक्षिणापथपती असल्याचा उल्लेख हि नाणेघाट येथील शिलालेखात उल्लेख सापडतो.  यावरून सम्राट अशोक यांच्या  काळात च नाणेघाट निर्माण झालेला आहे याची माहिती समोर येते.  नाणेघाट   येथील लेण्यांचा कालखंड  हा इसवी सन पूर्व तिसरे शतकाचा उत्तरार्ध  असावा म्हणजेच साधारण इसवी सन पूर्व २३० ते २१० च्या आसपास असावा. नाणेघाट येथील शिलालेखांचा कालखंड सम्राट अशोक यांच्या नंतर ५ ० ते ८०  वर्षानंतर असावा. साधारण पणे  इसवी सन पूर्व   १६० ते १५०  च्या आसपास असावा. सिमुक सातवाहन याची सुन आणि सातकर्णी याची पत्नी व वेदसिरी याची आई महारठीनी   अंगीयकुळातील नागकुळातील  राणी नागनिका हिने केलेल्या कामांचा उल्लेख आहे. इसवी सन पूर्व तिसऱ्या शतकापासून या ठिकाणी व्यापाऱ्यांसाठी हा राजमार्ग निर्माण करण्यात आला. नाणेघाट हा जुन्नर शहराच्या वायव्य भागात असल्याने जुन्नर शहराच्या इतिहासाशी याची  मांडणी केली जाते. जुन्नर हे प्राचीन मीन नगर ते पुढे जुन्नर  पर्यंत चा प्रवास आहे. मीन व कुकडी नदीच्या खोऱ्यात असलेला हा प्रदेश मीन नगर म्हणून ओळखत असे कालांतराने याचे नामकरण जीर्ण नगर जुनीर जीन्हेह होत ते जुन्नर पर्यंत आले आहे. राणी नागनिका हि सिमुक व कृष्ण यांच्या नंतर तिचा नवरा सातकर्णी यांच्या नंतर राजसत्तेवर आलेली आहे. नागनिकेचा इतिहास पाहता ती नागकुळातील असल्याचे तिचे वर्णन करण्यात आले आहे. तिच्या वृद्ध  काळात तिच्या मुलाने म्हणजेच वेदसिरी हा राजा झाल्यावर हा शिलालेख कोरलेला आहे.  शिलालेखात असंख्य यज्ञांची नावे कोरण्यात आलेली आहेत. शिलालेखात अश्वमेध यज्ञ केल्याचे लिखित आहे. यावरून सातवाहन साम्राज्याला कोणी तरी दुसऱ्या साम्राज्याने आव्हान दिल्याचे स्पष्ट दिसून येते. सिमुक सातवाहन यांचे साम्राज्य बलाढ्य होते हे त्याच्या पुरातत्वीय अवशेष यावरून दिसून येते. या सर्व गोष्टी पाहिल्यावर महाराष्ट्रात सातवाहनांचे अधिराज्य होते परंतु  त्यांना हि महाराष्ट्रात दोन वेळा आव्हान देण्यात आलेले आहे हे सिद्ध होते. पुढे क्षत्रप आणि सातवाहन यांचा सत्ता संघर्ष देखील आपणास पाहायला मिळतो. सातवाहनांचे अधिराज्य होतेच परंतु त्यांच्या राजधानीचा मुद्दा समोर येतो जुन्नर कि पैठण तर यावर  पैठण हि राजधानी असावी  असे निष्कर्ष काढले  गेले आहेत. परंतु राजधानी  म्हटली कि राज दरबार आणि राजधानी चा महाल दोन्ही आले अजून तरी सातवाहन यांच्या राज महालाचा ठोस पुरावा मिळालेला नाही. इसवी सन दुसऱ्या शतकाच्या शेवटी आणि तिसऱ्या शतकाच्या सुरुवातील गौतमीपुत्र यज्ञ सिरी सातकर्णी याचा राजमहाल मनसर इथे होता व त्याने तो नागार्जुन भन्ते यांना दिला अशी माहिती मिळते परंतु त्यावर हि अधिक संशोधन होणे आवश्यक आहे. त्यामुळे राजधानी बाबत मात्र अजून ठोस कोणते हि पुरावे प्राप्त झालेले नाहीत. जुन्नर मध्ये क्षत्रप यांची राजधानी होती त्याचे पुरावे म्हणजे आजचा शिवनेरी किल्ला हा आहे तो  किल्ला सिमुक सातवाहन यांच्या काळात निर्माण झाला असावा आणि हि त्याची राजधानी ची जागा असावी नंतर त्यांनी राजधानी बदलली आहे हे सिद्ध होते. इतिहासात अनेक गोष्टींचे संशोधन होणे आवश्यक असते त्यामुळे इथे हि संशोधन  आवश्यक आहे.